25 Kasım 1867 tarihinde kabul edilen kanunla kuruluşuna karar verilen ve 23 Eylül 1868'de faaliyete geçen İzmir Belediyesi, 160 yıla yaklaşan kurumsal bir tarihe sahip.
Osmanlı limanlarında ticaret yapan Avrupalı tüccarlar, Osmanlı kentlerinin alt yapı hizmetlerinin yetersizliğini sürekli gündeme getiriyorlardı. Nitekim İstanbul’dan sonra İzmir’de de bir belediye biriminin oluşturulması yolunda ilk girişimler İzmir ve hinterlandında ticari etkinliklerini sürdüren yabancı tüccarlar, konsolosluklar ve Levanten aile şirketlerinden gelmişti. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri’ne bağlı Osmanlı Arşivi’nde tespit edilen belgelere ögre Osmanlı Devleti’nin 25 Kasım 1867’de İzmir’de bir belediye dairesi kurulmasına izin verdiği anlaşılmaktadır. Nitekim 31 Aralık 1867 tarihli Ruzname-yi Ceride-yi Havadis adlı gazetede bu gelişme şu satırlarla haber edilmiştir: “Belediye dairesinin kurulmasının gözle görülür faydaları olduğunun herkesçe kabul edilmiş olmasından dolayı İzmir’de de böyle bir dairenin kurulmasına dair padişahın izin verdiğini haber aldık."
*Ruzname: Günlük olayların yazıldığı defter. Gündem. Olayların zaman sırasına göre yazılmış bulunduğu defter.
İzmir’in İlk Belediye Başkanı: Yenişehirlizade Ahmet Efendi
İzmir’in ilk belediye başkanının kim olduğunu tam olarak bilinmese de tespit edilen ilk başkan, 1892 yılında İzmir Belediye Reisi olan Yenişehirlizade Ahmet Efendi'dir. İzmir Belediyesi, 25 Kasım 1867 tarihinde resmî olarak kurulmuş, 1868 yılından itibaren fiilen çalışmaya başlamıştır. Belediyenin ilk başkanı Yenişehirlizade Ahmet Efendi’dir. Yenişehirlizade Ahmet Efendi, 1832 yılında İzmir’de doğmuştur. Babası, İzmir’in önemli tüccarlarından Yenişehirli Ahmet Efendi’dir. Ahmet Efendi, ilk eğitimini İzmir’de tamamladıktan sonra, İstanbul’da öğrenim görmüştür. İstanbul’da eğitimini tamamladıktan sonra, İzmir’e dönerek ticaretle uğraşmaya başlamıştır. Ahmet Efendi, İzmir’in önemli bir sivil toplum lideriydi. İzmir’in kalkınması için çalışmalarda bulunmuştur. 1867 yılında, İzmir Belediyesi’nin kuruluşunda önemli rol oynamıştır. 1868 yılında, belediyenin ilk başkanı seçilmiştir. Ahmet Efendi, belediye başkanlığı döneminde, İzmir’in modern bir şehir haline gelmesi için çalışmalarda bulunmuştur. İzmir’in altyapısını geliştirmiştir. Su şebekesi, kanalizasyon sistemi ve yolları inşa ettirmiştir. Ayrıca, İzmir’de eğitim ve sağlık hizmetlerini geliştirmek için çalışmalarda bulunmuştur. Ahmet Efendi, 1875 yılında belediye başkanlığı görevinden ayrılmıştır. 1892 yılında, İzmir’de vefat etmiştir. Yenişehirlizade Ahmet Efendi, İzmir’in modernleşmesinde önemli bir rol oynamıştır. İzmir’in ilk belediye başkanı olarak, İzmir’in gelişimine önemli katkılar sağlamıştır.
Dünden bugüne belediye başkanları
Daha sonraki yıllarda ise sırasıyla; Ragıp Paşa (1892-1893), Yahya Hayati Paşa (1894-1895), Eşref Paşa (1895-1907), Tevfik Paşa (1908), Ali Nizami Bey (1908-1910), Dr.Ethem Taşlıoğlu (1911-1912), Evliyazade Refik Bey (1913-1918), Yunan işgali sırasında Hacı Hasan Paşa (1919-1922) görev yapmışlardır. 9 Eylül 1922’de İzmir düşman işgalinden sonra ilk belediye başkanı Şükrü Kaya (1922-1923) idi.. Sonra Atatürk’ün, Uşşakizade ailesi reisi olan kayınpederi yönetime geldi. Muammer Uşaklıgil (1924), bir yıl hizmet etti. Ardından, Hüseyin Aziz Akyürek (1924-1925), Dr.Hulusi Alataş (1928-1930), Sezai Göker (1930-1931), belediyeciliğin efsanevi sembolü Dr. Behçet Uz (1931-1941), Reşat Leblebicioğlu (1941-1949), Av.Hulusi Naci Selek (1949-1950), Av.Rauf Onursal (1950-1954), Dr. Mustafa Selahattin Akçiçek (1954-1955), Av.Enver Dündar Başar (1955-1957), Av.Faruk Tunca (1957-1960) görev yaptı. 27 Mayıs ihtilali ardından Hava Kurmay Albay Safa Poyraz (1960) başkanlığa atandı.. Ardından, General Burhanettin Uluç (1960-1961), Enver Saatçıgil (1961-1962), Rebii Başol (1963-1964), Adalet Partili bir efsane Osman Kibar (1964-1973), CHP'li İhsan Alyanak (1973-1980), ESHOT Genel Müdürü Cahit Günay (1980-1983), Ceyhan Demir (1983-1984), ANAP adayı Dr. Burhan Özfatura (1984-1989), eski Gençlik ve Spor Bakanı ve SHP adayı Yüksel Çakmur (1989-1994), yeniden bu kez DYP’li Dr. Burhan Özfatura (1994-1999), DSP'li Ahmet Piriştina (1999-2004), CHP’li Aziz Kocaoğlu (2004-2019), CHP'li Tunç Soyer(2019-2024), CHP'li Cemil Tugay ise 2024 yılından bu yana şehrin belediye başkanı olarak görevine devam ediyor.
Özetlemek gerekirse İzmir; çok partili hayata geçtiğimiz yıllardan sonra genellikle sağ partilerin yönettiği bir şehir olmuştur. 1999 yılında DSP'li Başkan Ahmet Piriştina'dan sonra İzmir'de yerel seçimlerin kazananı CHP olmuştur. Yani 26 yıldan bu yana... Geçmiş yıllarda ANAP ve DYP'li belediye başkanları da İzmir'in yönetme konumunda olmuşlardır.
Başbakan Adnan Menderes, 27 Mayıs darbesinden 12 gün önce yani 15 Mayıs 1960 tarihinde İzmir, Cumhuriyet Meydanı'nda çok kalabalık bir mitinge imza atmıştı. Mahşeri bir kalabalığın olduğunu miting olduğunu dönemin gazetelerinden görmek mümkün. Ne yazık ki o dönemi yaşayan tanıkların çoğu Altan Öymen ve Hüsamettin Cindoruk haricinden artık yaşamıyor. Çok partili yaşama geçtiğimiz 1946 yılından sonraki ilk seçim olan 1950 yılındaki genel seçimlerde Demokrat Parti, İzmir'den 16 milletvekili çıkardığı halde CHP hiç vekil çıkartamamıştı. 1954 seçimlerinde ise Demokrat Parti'nin 18 vekilini karşılık CHP sadece 1 vekil çıkartmıştı. 1960 seçimlerinde ise Demokrat Parti 22 vekil çıkarmıştı, CHP ise vekil çıkartamamıştı. 1961, 1965, 1969, 1973 ve 1977 genel seçimlerinde ise sağ siyasetin Demokrat Parti'den sonraki en büyük temsilcisi olan Adalet Partisi'nin İzmir'de üstünlüğü vardı. 1983, 1987, 1991, 1995 ve 1999 genel seçimlerinde ise bu kez Anavatan Partisi, İzmir'den birçok vekili meclise göndermişti. 1999'dan günümüze kadar ise CHP'nin İzmir siyaseti üzerindeki etkisi fazlalaştı ve vekil sayısı AK Parti'yi geçti. Fakat yine de AK Parti ve MHP'nin de vekil sayısı azımsanmayacak sayıda. Fakat vekil çıkarma rekoru sayı olarak halen Demokrat Parti'de.
Önümüzdeki yıllar İzmir, bize siyaset özelinde bizlere neler gösterecek, hep birlikte göreceğiz.
