Türkiye’nin idam edilen ilk ve tek başbakanı Menderes, Türkiye'deki güncel siyasi tartışmalar açısından önemli bir figür olmaya devam ediyor. Cumhurbaşkanı ve Adalet ve Kalkınma Partisi Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan da “kendi demokrasi ve kalkınma atılımlarının kökenlerinin Menderes’e dayandığını” sık sık vurguluyor. Peki Menderes kimdir? Siyasi kariyerinde önemli noktalar nelerdir?
Adnan Menderes kimdir? Demokrat Parti'nin kurulması ve 27 Mayıs 1960 darbesi nasıl gerçekleşti?
Menderes 1899 yılında, toprak sahibi büyük bir ailenin çocuğu olarak Aydın’da doğdu. Cumhuriyetin ilk yıllarında Aydın’da çiftçilikle ilgilendi. Fethi Okyar tarafından 1930’da kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’na (SCF) girdi ve partinin il başkanı seçildi. Bu parti kısa süre sonra kapatılınca CHP’ye geçti ve CHP’nin Aydın İl Başkanı oldu. Bu dönemde Mustafa Kemal Atatürk ile de tanıştı. 1931’de Aydın milletvekili seçildi. Menderes, etkili bir hatip olmasıyla mecliste dikkat çekiyordu. Ankara’da bir yandan milletvekilliğine devam ederken, bir yandan da Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde eğitim gördü. Uzun yıllar CHP’de siyaset yapan Menderes; 1935, 1939 ve 1943 seçimlerinde de CHP milletvekili seçilerek meclise girdi. Menderes’in partisiyle açıktan ters düşmesi 1945 yılına rastlıyor. Bunu tetikleyen ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) görüşülen Köylüyü Topraklandırma Kanunu tasarısı oldu. Menderes bu toprak reformu tasarısına karşı çıktı. Muhalifleri ise Menderes’in, toprak reformuna, kendisinin de geniş topraklara sahip olduğu için karşı çıktığı eleştirisini yaptı. Menderes, yine CHP milletvekillerinden Celal Bayar, Refik Koraltan ve Fuat Köprülü ile 7 Haziran 1945’te, CHP Meclis Grubu’na, kanunlardaki ve parti tüzüğündeki, anti-demokratik olduğunu belirttikleri hükümlerin kaldırılmasını içeren bir önerge verdi. Böylece “dörtlü takrir” olarak tanımlanan bir muhalefet ekibi oluştu. Dört milletvekili partiden ihraç edilince, 7 Ocak 1946 Demokrat Parti’yi kurdu. Partinin lideri Bayar'dı. 1947 yılında yapılması planlanan seçimler bir yıl öne alındı ve Temmuz 1946’da gerçekleştirildi. DP seçimlerde, dört yıl sonra da kullanacağı “Yeter! Söz Milletindir!” sloganıyla seçmenin karşısına çıktı. “Açık oy, gizli tasnif” usulüyle gerçekleştirilen seçimlere DP’liler hem öncesinde hem de sonrasında şaibe iddiasıyla tepki gösterdi. Menderes de bu seçimlerde Kütahya milletvekili seçildi. 465 milletvekilinden 397’sini CHP, 61’ini DP kazandı. 1950'de ise tarihçilerin Türkiye'nin siyasal tarihinde bir dönüm noktası oluşturduğu konusunda uzlaştıkları seçimler gerçekleştirildi. Yapılan yasal düzenlemenin ardından, 1950 seçimlerinde ise “gizli oy, açık tasnif” sistemi uygulandı. 14 Mayıs’ta düzenlenen seçimlerde DP oyların yaklaşık yüzde 55,2’sini, CHP ise yüzde 39,6’sını aldı. Çoğunluk sistemi nedeniyle DP meclise 416, CHP ise 69 vekil yolladı. Menderes bu seçimdeyse İstanbul’dan milletvekili seçildi. Cumhurbaşkanı Bayar olunca, hükümeti kurma görevi Menderes’e verildi. Artık Menderes hem Başbakan hem de Demokrat Parti Başkanı'ydı. 1960’a kadar 10 yıl boyunca beş hükümet kuracaktı. Özellikle 1955’ten itibaren ekonomide sorunlar artmaya başladı. 1955’lerden itibaren ekonomideki dış borç ve faiz ödemeleri ağırlığını hissettirmeye başladı. Enflasyon yükseldi, ekonomide büyük çalkantılar yaşandı. Hükümete yönelik huzursuzluklar da artıyordu. Hükümet, bir dönem bazı korumacı politikalara yeniden yönelmeye çalıştı. Hükümet, son dönemlerinde Sovyetler Birliği’yle de kredi anlaşmaları imzaladı. 27 Mayıs günü, bir grup general ve subay yönetime el koydu. Ankara Radyosu’nda Albay Alparslan Türkeş tarafından darbe bildirisi okundu. Menderes ise bu süreçte yurt gezisindeydi. Menderes’in de aralarında bulunduğu birçok DP’li siyasetçi tutuklanarak Yassıada’ya götürüldü. Yassıada’da geçici kanunla özel tahkikat heyeti kuruldu. Yaklaşık 10 ay süren yargılamada 287 oturum düzenlendi. Yassıada Yüksek Adalet Divanı 592 kişiyi, 18 davadan yargıladı. Menderes’in de aralarında bulunduğu bazı tutuklular; “anayasayı ihlâl etmek, muhalefete baskı yapmak, basını susturmak, Vatan Cephesi kurmak ve 6-7 Eylül olaylarını tahrik etmek” suçlarından 11 Eylül 1961’de idama mahkûm edildi. Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ın cezaları onaylandı ve Bursa’nın İmralı Adası’ndan infaz edildi. Menderes, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde idam edilen ilk ve tek başbakan oldu. Cenazeler İmralı Adası’na defnedildi.